Hocavend ili 26.11.1991 yılında Dağlık Karabağ Özerk Vilayeti ortadan kaldırıldıktan sonra Martuni ve Hadrut illerinin arazilerinde kuruldu. İlin toplam arazisi 1.46 bin km2, nüfusu 44,1 bin (01.01.2020) kişidir. Hocavend iliyle Bakü arasında bulunan mesafe 334 kilometredir. Hocavend ili 1 ilçeyi (Hocavend), 2 büyük kasabayı (Hadrut, Kırmızı Pazar) ve 81 köyü bünyesinde barındırmaktadır. Köyleri şunlardır - Şeker, Şıh Dursun, Dağdöşü, Edişe, Kırmızıkaya, Koçbeyli, Tağaser, Venga, Ağkend, Akullu, Arakül, Bünyadlı, Cilen, Taşbaşı, Zerdanaşen, Müşkapat, Kiş, Eski Tağlar, Yemişcan, Gargar, Harhan, Zavadık, Tağaverd , Çağadüz, Mülküdere, Arpadüzü, Azık, Zoğalbulak, Bine, Binederesi, Sor, Büyük Tağlar, Bulutan, Harmancık, Melikcanlı, Toplu, Çaylakkale, Arpagedik, Petrosaşen, Çiraguz, Memmeddere, Tsakuri, Derekent, Ağcakend, Hakaku, Kağartsi, Kuzumkend, Karazemi, Mirikent Avdur, Tuğ, Atakut, Kuropatkin, Şahyeri, Dolanlar, Edilli, Akbulak, Düdükçü, Emiranlar, Gavahın, Güneyharman, Çörekli, Kuzeyçartar, Kuzeyharman, Güneşli, Kuşçular, Heşan, Hanoba, Hocavend, Kenthurd, Karıtepe, Karadağlı, Karakent, Muğanlı, Salaketin, Sos, Cütcü, Susanlık, Yenikent, Güneyçartar.

Oldukça uygun coğrafi konuma ve şartlara sahip Hocavend ili Ağdam, Ağcabedi, Füzuli, Cebrail, Kubadlı, Laçin, Şuşa, Hocalı bölgeleriyle sınırda bulunmaktadır.

Hocavend yer isminin 2 bölümden “Hoca” kelimesinden ve “VEND” ekinden oluşmaktadır. “Hoca” sözü Türkçe "öğretmen" anlamındadır. VEND bileşeniyse farsça “çocuk, devamcı” anlamında kullanılmaktadır.

Hocavend ili genel olarak tarım bölgesidir. Ekonomisinde bağcılık, buğday üretimi ve hayvancılık önemli bir yer edinmekteydi. İl sınırlarında akan dağ nehirleri büyüleyici güzelliklerle beraber aynı zamanda, meyva ve sebze üretimi için uygun ortam yaratmaktadır.

İlçe Ağdam-Füzuli karayolunun kenarında, dağlık ve ovalık arazilerde bulunmaktadır. Rölyefi genel olarak dağlıktır. Yüksekliği yaklaşık 500 metreden 2725 metreye (Büyük Kirs dağı) kadardır.

İlçe topraklarında Bağırhan, Kırmızı Pazar, Mide Çeşmesi, Baba Çeşmesi, Ballı Çeşme vb. onlarla dinlenme tesisleri bulunmaktadır.

Kendine özgü doğal kaynakları, tabiat anıtları olan eski yerleşim sitelerinden sayılan Hocavend ilçesinde rezervleri 2034 bin m3 olan ve kaplama taşı üretimine yararlı ediş gabbro; rezervleri 989 bin ton olan, kireç üretimine yararlı Hocavend kireçtaşı; tahmini rezervleri 90,33 bin m3 / gün olan yeraltı tatlı su yatakları var. Nehirleri (Honaşençay, Köndelençay, Kozluçay, Kuruçay, Çakmakçay, Alıçay, Atautçay, Bineçay vb.) Kür-Aras havzalarına aittir.

Hocavend ilinde Kırmızı pazar kasabasında büyüklüğü 600 cm, yüksekliği 25 m olan 1 adet 1000 yıl ve büyüklüğü 600 cm, yüksekliği 25 m olan 1 adet 2000 yıl yaşlı Doğu çinarları doğal anıt olarak korunmaktaydı.

Hocavend ilinin Karakend köyünde Cumhuriyetin "Kırmızı Kitap"ına düşmüş 0,5 ha III dönemin Relik türüne ait, ortalama büyüklüğü 24 cm, yüksekliği 12 m, yaşı yaklaşık 100 yıl olan azat ağaçları da muhafaza edilmekteydi.

Hocavend bölgesinde, Salaketin köyü civarında (Kuruçay vadisinde) 1,5 milyon yıl yaşında olan Azıh mağarası, ayrıca eski tarihe sahip Tağlar mağarası, Tuğ köyü arazisinde bulunan V-VIII yüzyıllara ait «Ritiş» Kalesi, Ergüneş Dağı'nın yamacında sarp kayalar üzerinde bulunan «Ergüneş» kalesi, Düdükçü köyü civarında XIII yüzyıla ait «Rıza kulu Bey» türbesi, Hocavend köyü yakınlarında «Aşıklı Koşa» kubbesi, Büyük Tağlar köyünde «Alban» tapınağı (1241 yılı), Tuğ köyündeki «Kırmızı» tapınak isimli X yüzyıla ait tarihi mimari ve sanatsal yapıtlar bulunmaktadır.

1988 yılının Şubat başlayan Karabağ Savaşı'nda Hocavend bölgesi 145 şehit (onların 13 kişiyi kadın, 13 kişiyi çocuktur) verdi. Hocavend bölgesi 02.10. 1992 yılında Ermenistan silahlı kuvvetlerince işgal edildi.

9 Ekim 2020 tarihinde Hadrut kasabası, İkinci Karabağ Savaşı sırasında Hocavend ilinin 35 köyü Ermenistan’ın işgalinden kurtarılmıştır. Azerbaycan Hocavend üzerinde egemenliğini temin etmiş, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğü sağlanmıştır. Karabağ Azerbaycan’dır!

Kaynak:

Karabağ Hafıza kitabı. Bakü 2010, MHS- poligraf

Devlet İstatistik Komitesi verileri