Azerbaycan Cumhuriyeti'nin güneybatısında Ermenistan ve İran sınırında Bakü-Culfa-Nahçivan karayolu ve otoyolları üzerinde stratejik açıdan büyük önem arzetmekte olan bir konumda bulunmaktadır. Bölge toprakları çeşitli dönemlerde ayrı ayrı yönetim biçimleri tarafından sık sık işgal edildi. Rusya'nın işgali sırasında, 1828 yılına kadar bölge topraklarının Basitçay nehrinden batıya doğru uzanan bölümü Nahçıvan, doğuya doğru uzanan bölümüyse Karabağ Hanlığı'nın topraklarına aitti.

XIX.yüzyılın başlarında Rusya'nın Güney Kafkasya'yı işgal etmesinden sonra yeni arazi yönetim biçimi uygulandı. 1868 yılında Yelizavetpol guberniyası(valiliği) oluşturuldu. Onun içinde Şuşa, Yelizavetpol ve Zengezur ilçe kaymakamlıkları bulunmaktaydı. Yeni taksime uygun olarak, Zengilan ilinin arazisi Zengezur kazasının yönetimindeydi.

1925 yılı belgelerinde Zengilan Cebrail kazası içinde gösterilmektedir. Haritada Zengilan`ın Genlik, Aladdin, Dellekli köyleri özellikle kaydedilmektedir.

1929 yılında Kafkasya Bileşik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti`nin kararıyle Zengilan ilinin Nüvedi, Toğud, Ernezir köyleri, 1946 yılındaysa 4 bin ha. ormanlık alanı Azerbaycan Cumhuriyeti'nden alınıp Ermenistan Cumhuriyeti'ne bağlandı.

Son ikiyüz yıl içinde il olarak belli sınırlara sahip olmayan Zengilan 8 Ağustos 1930 tarihinde bağımsız il olarak oluşturuldu ve belirlenmiş araziye sahip oldu. Yüzölçümü - 0,71 bin km2, nüfusu 41,6 bin (01.01.2020) kişidir.

1967 yılında Zengilan şehir statüsü verildi. Zengilan ilinde bir ilçe, 5 kasaba (Beyaz oyuk, Mincivan, Bartaz, Ağbend, Hekeri) ve 79 köy bulunmaktaydı. Köyleri şunlardır: Beşdeli, Genlik, Keçikli, Malatkeşin, Sarıkışla, Birinci Ağalı, İkinci Ağalı, Üçüncü Ağalı, Birinci Alıbeyli, Humarlı, İkinci Alıbeyli, Sarıl, Bartaz, Karkulu, Tatar, Sekmeyi, Şafibeyli, Meşedi İsmayıllı, Şerikan, Burunlu, Yukarı Yemezli, Rebent, Yenikent, Zengilankent, Cihangirbeyli, Turabad, Velikulubeyli Canbar, Ağkəed, Dereli, Günkışla, Kazancı, Pirveys, Yukarı Çöpdere, Baharlı, Dellekli, Sobu, Büyük Giletağ, Aladin, Dere Giletağ, Mirzahasanli, Üdgün, Şamlı, Venedli, Hacallı, Seyidler, Vejneli, Ağbend, Emirhanlı, Sınır Müşlan, Melikli, Muğanlı, Hurama, Muğanlı, Şerifan, İskenderbeyli, Ağakişiler, Ağbis, Mehmedbeyli, Babaylı, Ördekli, Karadere, Karagöz, Rezdere, Kollukışla, Şatarız, Şayıflı, Aşağı Geyeli, Karagöl, İçeri Müşlan, Kemerli, Yusuflar, Aşağı Yemezli, Orta Yemezli, Kuyudere Haştap, Sarılı Haştap, Zerneli, Havalı, Necefler.

Zengilan ili coğrafi konumuna, toprak ve iklim özelliklerine göre büyüleyici güzelliğe, zengin doğaya sahiptir. Bölge toprakları orta ve alçak dağlık alanda bulunan bileşik ve tümsekli yüzeyden oluşmaktadır. Kuzeybatı`dan bölgeyi içine alan Bergüşad dağ serisi (Süsen dağı, 1304 m) gittikçe iyice küçülerek Bazarçayla Okçuçay arasında Beyaz Oyuk yüksekliğine kadar inmektedir.(yüksekliği 400-600 m) Kuzeydoğuda Karabağ serisinin Aras ve Hekeri nehirlerine doğru iyice küçülen yamaçları Tepeli Giyen (Geyan) yüksekliğinin dışına çıkmaktadır. Batı'daysa Mehri (Mehri-Güney) serisinin doğu tarafı olan Bartaz Dağı (2270 m) bulunmaktadır.

Yüzyılın başlarında bölge merkezinin bulunduğu arazi beylerin çeltik tarlalarından ve onların kendilerine özgü tasarlanmış evlerinden ibaretti. Zengilan şehri 4 kilometrelik bir alanda Okçu nehrinin sağ kıyısında, Çeşmegözlü denen bir yerden güneye doğru kireç kuyularına kadar bir bölgede oluşturulmuştu. Bu ilde çeşitli mahalleler mevcuttur. Çeşmegözlü, Eski Pirçivan, MTS mahallesi, Cami düzü, Şeftali deresi, Kirdezir deresi, Bağırsak dere, Boncuklu dere, Rayşelk (ipek kontrolu yapılan yer) vb. mahalleleri vardır.

Bölgenin tam olarak ekonomik gelişimi Sovyetler Birliği döneminde geniş boyutlara ulaştı. Aynı zamanda bu dönemde bölgede daha çok manevi terror uygulandı.

İşgale kadar bölgede genel olarak tütüncülük ve üzümçülük yaygındı. Hayvancılık, ipek ve buğday üretimi de gelişmişti.

Zengilan ili sınırları içinde 13 kişi Sovyetler Birliği `nin en yüksek devlet ödülünü Sosyalist Emek kahramanı ödülünü almıştı. Bu olaysa tüm dünyada geniş yankı uyandırmıştı. Bu yüzden bölge "Kızıl Zengilan" ismiyle tarihe geçmişti.

Bölgeden Bakü-Erivan demiryolu (Mincivan Kapan kolu ayrılmaktaydı), İmişli-Laçin ve Bakü-Şerur ana otoyolları geçmekteydi. Zengilan iliyle Bakü arasındaki ara 385 kilometreydi.

Kendisinin bir il olarak mevcut olduğu 63 yıl boyunca (işgale kadar dönem) bu bölgede neler yaşanmadı ki?! Kendisinin 63 yıllık son tarihinde bu bölge daha ilk yıllardan zorla oluşturulan beraber yaşama yalanlarını, 1937`de gerçekleşen tutuklamaları, II Dünya Savaşı sırasında katliamları yaşadı. İl nüfusunun bir kısmının akrabaları Aras nehrinin öbür kıyısında kaldı, akrabalar arasında ilişkiler mevcut bile değildi. Kardeş kardeşten, anne yavrusundan ayrılmıştı.

Zengilan`ın gayretli ve himmetli insanlarının 1930'larda büyük bir kısmının sürgün edilmesi (Sibirya, Orta Asya, Kazakistan), bir kısmınınsa işkencelerle öldürülmesi, ölmeyenlerin günlerce inilti seslerinin duyulması hepsi bu halkın üzerinde çok kötü bir etki uyandırmıştı. (Köy Zengilan: o zaman il merkezi burada bulunuyordu) geliyordu. Sürgün dönemi bittikten sonra da geriye dönen adamların kendi yurtlarına dönmelerine izin verilmiyordu.

Bu bölge eşi benzeri bulunmayan katliamlar yaşadı. Aralık 1992`te gerçekleşen Şayıflı katliamı ve 27 ekim 1993 `te yaşananların en acısıydı.

1993 yılının Ekim ayında Ermenistan birliklerince işğal edildiği güne kadar toplam nüfusu 32.6 bin kişi (01.01.1989) olmuştur. İşgalden önce bölgede 10453 ev, 28200 yardımcı bina, 195 yönetim binası, 870 çiftlik yardımcı binaları, 128 kültür evi, 123 eğitim kuruluşu, teknik meslek okulu, 64 sağlık kuruluşu, Gotursu sağlık bölgesi, 80 iletişim departmanı, 7 seyyar otokulüb, 21 sinema, 2 etnografi müzesi, 142 ticaret merkezi, 49 restoran ve kafe, 2 Şarap fabrikası, Konserve fabrikası, tekstil atölyesi, Tuğla fabrikası, ekmek fırını, Çakıl fabrikası, 2 Asfalt fabrikası, Yazı düzü Su pompa istasyonu birimi, 3 Su pompa istasyonu , 8 demiryolu istasyonu, Mincivan vagon deposu, Kanatlı fabrikası, Sığırcılık et mamülleri işletmeleri, 3400 ha.lık üzüm bahçesi, 6 yapay su tutarları bulunmaktaydı.

İl merkezinde bulunan Müzede yüzlerce sergi vardı. Onlar halkımızın uzak geçmişinden günümüze kadar olan yaşam tarzını ve kültürünü yansıtmaktaydı.

Fuzuli ve Cebrail bölgeleri işgal edildikten sonra zengilanlılar 67 gün tam abluka altında Ermenilerle savaştılar. 25-29 Ekim 1993 tarihinde Zengilan ilinin nüfusu son ana kadar çarpışarak Araz nehrini geçmiş, İran İslam Cumhuriyeti üzerinden Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde yerleşmişlerdir.

20 Ekim 2020 tarihinde Zengilan kenti, İkinci Karabağ Savaşı sırasında Zengilan ilinin Mincivan, Ağbend, Bartaz kasabaları, Bartaz, Sığırt, Şükürataz yükseklikleri ve daha 5 isimsiz yükseklikle beraber 52 köyü Ermenistan’ın işgalinden kurtarılmıştır. Azerbaycan Zengilan ili üzerinde egemenliğini temin etmiş, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğü sağlanmıştır. Zengezur Azerbaycan’dır! 

Kaynak:

Karabağ Hafıza kitabı. Bakü 2010, MHS- poligraf

Devlet İstatistik Komitesi verileri