Rusya'da Sovyet eğemenliği iyice oturuştukça Çarlık Rusyası sınırlarını tekrar geri getirilmesine başlandı. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kuzey sınırlarında bekleyen XI Kızıl Ordu birliklerine cumhuriyetin işgali planını gerçekleştirmek için uygun emir ve kararnameler verildi. Azerbaycan Parlamentosu kapsamında Sovyet devletini savunan güçler ve Karabağ'da Ermeni-Taşnak bölücülerinin kaldırdıkları mart ayaklanması Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin çöküşünü hızlandırdı. 23 ay yaşamış olan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti XI Kızıl Ordu'nun süngüleri ile devrildi, Kuzey Azerbaycan'da Sovyet devleti kuruldu. Bununla Karabağ civarında gelişen olayların yeni aşaması başlamış oldu. Yüzölçümüne göre Karabağ ovalık ve dağlık bölümlere ayrılmıştır. Bu gerçeklik ilmi olarak ta kanıtlanmıştır. Çarlık Rusyası bünyesinde olduğu zaman Karabağ'ın arazisi, daha doğrusu eski Karabağ Hanlığı'nın toprakları çeşitli idari bölgülere ayrıldığı için, "Karabağ" kavramı önceki yönetim ve politik açıdan anlamını kaybetmişti. Fakat Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde (1918-1920) "Karabağ" kavramı önceki anlamını yeniden kazanmıştı. Dağlık Karabağ kavramı da bu zaman taşnaklarca oluşturulan bir kavramdı. Bu zamandan "Dağlık Karabağ" kavramı sadece coğrafi değil, ayrıca siyasi anlam da kazanmağa başladı. Bolşevikler Kuzey Azerbaycan'da iktidarı ele geçirdikten sonra bu anlayış politik, kuramsal anlam kazandı, Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde ve ona müdahale eden Rusya'nın siyasi sözlüğündeki en esas kavramlardan birine dönüştü. İşte bu sırada Dağlık Karabağ'ın coğrafi açıdan kapsama alanında da bazı değişiklikler yaşandığından. Karabağ yaylası 1923 yılında özerklik kazandı ve Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi veya Azerbaycan'ın yeni sınırları içinde kısaca Dağlık Karabağ diye tabir edilmeğe başlandı. 28 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Azerbaycan SSC) oluşturuldu. Gerçekler gösteriyor ki, 70 yıldan fazla Sovyetler döneminde Ermeniler kendi topraklarının Azerbaycan hesabına genişletmeği ve Azerilerin kendi tarihi topraklarından göçettirmeği başarmışlardır. Kasıtlı ve düzenli bir biçimde yürütülen bu politika sonucunda 1918-1920 yıllarında 114.000 kv.km yüzölçümü olan Azerbaycan Sovyet döneminde 86.600 kv.km kadar küçüldü. 30 Kasım 1920 tarihinde Zengezur kazasının bir bölümüyse Ermenistan'ın sınırları içindeydi. Sonuçta Nahçıvan bölgesi Azerbaycan'ın sınırlarından ayrı düştü. 12 Mart 1922 tarihinden 5 Aralık 1936 tarihine kadar Azerbaycan Kafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (ZSFSR) bünyesinde bulundu. Azerbaycan'ın ZSFSR-e kabulüne kadar Yeni Bayezid kazasının Basarkeçer bölgesi Rusya İmparatorluğu sınırlarında ve Şerur-Dərələyəz kazasının üçte ikisi artık Ermenistan'a verilmişti. Azerbaycan ZSFSR-e kabul edildikten sonra Kazak kazasının büyük bir bölümü, Cebrail kazası ve Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti) bir takım köyleri Ermenistan'a verildi.

Dışarıdan gelen Ermenilerin yerleştirilmesi bahanesiyle SSCB Bakanlar Kurulu 23 Aralık 1947 tarihli ve 10 Mart 1948 tarihlerinde kolhoz işçilerinin ve diğer Azerbaycanlı nüfusun Ermenistan SSC`den Azerbaycan SSC`nin sınırları içinde bulunan Kür-Araz ovasına aktarılması hakkında özel kararlar verdi. Bu kararlara göre, 1948 ve 1953 yılları arasında 100 binden fazla Azerbaycanlı zor gücüne kendi tarihi öz topraklarından - Ermenistan'ın dağlık bölgelerinden - o zaman susuz Muğan ve Mil çöllerine aktarıldı.

Azerbaycan SSC'nin Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi 7 Temmuz 1923 tarihinde artık nüfusunun büyük bir kısmı ermenileştirilmiş Karabağ'ın dağlık bölümünde Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi (DQMV) oluşturuldu. Özerk Bölgenin yönetim merkezi olarak Hankendi şehri olarak tespit edildi. 1923 yılı Eylül ayında şehrin ismi değiştirilerek, Taşnak ve "Bolşevik" lideri olan Stepan Şaumyan`ın adıyla Stepanakert olarak değiştirildi.

DKÖB`nin sınırları öyle belirlenmişti ki, Ermeni nüfusu çoğunlukta olsun. Şimdi de Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi nüfusunun etnik yapısına bakalım. Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi nüfusunun etnik içeriği (nüfus sayımına göre; bin kişi)

(Kaynak: Достижения Нагорного Карабаха в девятой пятилетке. Стат. Сб. Степанакерт, 1976, с.8, Самедзаде З. Нагорный Карабах: неизвестная правда (О некоторых аспектах социально-экономического и демографического развития региона). Баку, 1995, с. 31 )

12 Ocak 1989 tarihli nüfus sayımına göre, özerk bölgenin nüfusu yaklaşık 189 bin kişiydi. Bunlardan yaklaşık 139 bini Ermeni (yüzde 73,5 oranında), yaklaşık 48 bini Azerbaycanlı (yüzde 25,3 oranında) ve yaklaşık 2 bini diğer milletlerin temsilcileriydi (yüzde 1,2 oranında).

Ermenistan'da o zaman toplu halde yaşayan 200.000 azerbaycanlıyaysa gerek SSCB'nin merkezi hükümeti, gerekse de Ermenistan SSC hükümeti tarafından kültürel özerklik vermek bile düşünülmemiştir. Dağlık Karabağ'ın Ermeni nüfusuna karşı ayrımcılık iddialarına gelince, eleştirel araştırmalar bunun aksini kanıtlıyor: DKÖB kendini yönetimin tüm ana öğelerine sahipti. Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan SSC sınırları içinde özerk vilayet statüsü 1936 ve 1977 yıllarında kabul edilmiş SSCB anayasalarına tespit edilmiştir. SSCB ve Azerbaycan SSC anayasalarına göre, DKÖB`nin hukuki durumu DKÖB Halk Milletvekilleri Kurulu tarafından Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti sunuldu ve 16 Haziran 1981 tarihinde kabul edilmiş "Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi hakkında" yasayla karara bağlandı. Ulusal toprak birimi olarak DKÖB idari özerklik formuna ve nüfusunun özel ihtiyaçlarını uygulanmasını sağlayan bir takım haklara sahipti. Eski SSCB Anayasasına uygun olarak, DKÖB SSCB Milletler Meclisi'nde 5, Azerbaycan SSR Ali Meclisi'nde ise 12 milletvekiliyle temsil edilmekteydi. DKÖB`in yönetim biçimi olan Halk Milletvekilleri Kurulu geniş yetkilere sahipti. O, ulusal ve diğer özellikleri dikkate alarak, ilimizde yaşayan vatandaşların çıkarları temelinde tüm yerel sorunları çözmek yetkisine sahipti. Ermenice tüm hükümet, idari ve yargı organları, ayrıca yasama organlarının çalışmasında, aynı zamanda bölge nüfusu çoğunluğunun dil ihtiyaçlarını yansıtan eğitimde de kullanılmaktaydı. Ermenice yerel televizyon ve radyo yayınları, gazete ve dergilerin yayını sağlanmaktaydı. 1971 yılından 1985 yılına kadar DKÖB`nin gelişimine 483 milyon ruble sermaye yatırılmıştı. Bu diğer 15 ildekinden yaklaşık 2,8 kat fazla idi. 1970-86 yılları arasında ülkede sanayi üretimi 3 kez arttığı halde, DKÖB`de 3,3 kez artmıştı (artışın hızı 8,3 oranından hayli yüksekti). 1988-89 öğretim yılında Dağlık Karabağ'da Ermenicenin öğretim dili olarak kullanan 136 orta öğretim okulu (16 120 öğrenci) ve 13 yüksekokul (7 045 öğrenci) mevcuttu. Genellikle, Azerbaycan'da belirtilen öğretim yılı boyunca 181 Ermeni (20 712 öğrenci) ve 29 uluslararası (12 766 öğrenci) okul faaliyetteydi. Hankendi Devlet Pedagoji Enstitüsü'nde çoğunluğu Ermenilerden oluşan 2.130'dan fazla öğrenci Azerbaycanca, Ermenice ve Rusça bölümlerinde eğitim görmekteydi. Ayrıca, Dağlık Karabağ'da Ermenice ve Rusça eğitim veren onlarca uzmanlık ve meslek hazırlık okulu mevcuttu. Ermenice beş bağımsız gazete yayınlanmaktaydı. 1828 yılına kadar Bakü'de hiçbir Ermeni olmadığı halde 1988 yılında 170 bin kayıtlı, 130 bin ise kayıtsız Ermeni vardı. Tüm Ülkede 500 bine kadar Ermeni yaşamaktaydı. Bu 500 bin Ermeni Azerbaycan'ın tüm ticaret, devlet yönetim ve kurumlarının rehber kurumlarında çalışıyorlardı. Uzun süre onlar Azerbaycan KP Merkezi Komitesi ve Bakü Komitesi Sekreterleri (hatta birinci kalemler), Azerbaycan SSC Merkezi Yönetim Komitesi; Yüksek Sovyeti; Halk Komiserleri Kurulu; Bakanlar Kurulu`nda yardımcılar, şube müdürleri, Bakan, komite başkanları kalem yöneticileri ve diğer önemli görevlerde bulunmuşlardı. Onların Azerbaycan'da otuzlu yıllarda yaptıkları vahşetleri 1905-07 yılından, 1918-1920 yıllarında Azerbaycan halkının başına getirdikleri felaketlerden kat kat fazla idi. 1990 yılına kadar Azerbaycan'da büyük görevlerde bulunmuş bazı Ermeniler şunlardır:

1. A.A.Ayriyan - Azerbaycan SSR Orman ve Ağaç işleme endüstrisi Bakanı;
2. V.N.Nersesyan - Bakü şehir Kirov bölge Parti Komitesinin I Sekreteri;
3. N.V.Gabrielyan - Azerittifakın Başkanvekili;
4. A.S.Becanyan- Azerbaycan SSC Başsavcılığı Soruşturma Kurulu'nun savcısı;
5. M.Ohancanyan - Azerköykimya Birliği Başkan Yardımcısı;
6. B.A.Ayrapetov - Bakü şehir İcra Komitesi Başkan Yardımcısı, Bakü şehir Plan İdaresinin Başkanı;
7. J.S.Sarkisova - Bakü şehir savcılığı Mahkemelerde Cinayet İşlerine görüntülenmesini kontrol departmanı savcısı;
8. R.M.Kazaryan - Islah Çalışma Birimlerinde yasalara uyulmanı kontrol departmanı savcısı.
9. N.A.Melkumyan - Azerbaycan SSC Başsavcılığının baş mühasebecisi.
10. L.V.Ohanesyan - Bakü şehir savcılığı bağımsız ve genel bölümün müdürü ve.b

Kaynak:

http://www.azerbaijan.az

Yusuf Gazıyev Ermeni Meselesi, Bakü, 2009